Penny Le Couteur, Jay Burreson
Guziki Napoleona. Jak 17 cząsteczek zmieniło historię
Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, Warszawa 2004

Jedna z najosobliwszych teorii dotyczących przyczyn porażki poniesionej przez Napoleona podczas wyprawy na Moskwę twierdzi, że upadek Wielkiej Armii spowodowany był przez… guziki cynowe.

W niskich temperaturach, jakie panują podczas srogiej rosyjskiej zimy, metaliczna cyna zmienia się w szary proszek. A utrata guzików przez armię to dokuczliwe zimno, wdzierające się pod rozpięte poły płaszczy, i ręce żołnierzy zajęte przytrzymywaniem garderoby, a nie noszeniem broni.
Nie wiadomo, ile w tej teorii prawdy, jednakże z chemicznego punktu widzenia brzmi ona prawdopodobnie, a ponadto pozwala dostrzec, jak istotny wpływ na życie i działania człowieka mogą wywierać własności substancji chemicznych.

Wychodząc od opowieści o Napoleonie i jego guzikach, autorzy książki ruszają tropem cząsteczek, które zmieniły bieg historii na różnych etapach rozwoju cywilizacji.
Wędrówka „z chemią przez historię” rozpoczyna się w epoce wielkich odkryć geograficznych, powodem których były przyprawy: pieprz, goździki i gałka muszkatołowa, a raczej cząsteczki w nich zawarte – odpowiedzialne za smak i aromat tych roślin, a także za ich własności konserwujące żywność. Odkrycia związane były z długotrwałymi wyprawami morskimi, podczas których żeglarzom mocno dawał się we znaki szkorbut. Tutaj swoją rolę miał do odegrania kwas askorbinowy (witamina C).
I tak snuje się ta opowieść, od cząsteczki do cząsteczki, od przełomu do przełomu, aż po czasy współczesne. Historia eksplodującego fartucha, który zapoczątkował badania nad materiałami wybuchowymi przeplata się z „sagą rodziny sulfonamidów”, czyli dziejami przemysłu farmaceutycznego, wywodzącego się z produkcji syntetycznych barwników. Związki chlorowo-węglowe ukazują swoje dwa oblicza, a poszukiwania bardziej skutecznej aspiryny prowadzą do syntezy… morfiny. Odkrycia przypadkowe, niezamierzone efekty uboczne długoletnich badań, dochodzenie krok po kroku do przełomowych wynalazków – wszystko to odnaleźć można na kartach tej książki. Zarazem, na przykład w rozdziale o „polowaniach na czarownice”, można się z niej dowiedzieć, w jaki sposób czysto chemiczne zjawiska, wykraczające poza granice poznania ludzi w danej epoce bywają interpretowane jako ingerencja sił pozaziemskich.

Jak sami autorzy zastrzegają, dokonany przez nich wybór tematyki jest całkowicie subiektywny i w dziejach ludzkości z pewnością można by odnaleźć jeszcze liczne przykłady substancji o ogromnym wpływie na losy świata. Rzuca się w oczy fakt, że autorom szczególnie bliska jest chemia organiczna – większość z prezentowanych substancji to właśnie związki organiczne. Duży nacisk kładą oni również na ukazanie, w jaki sposób niewielkie różnice w budowie cząsteczki poszczególnych związków kształtują ich, często bardzo odmienne, właściwości.
Osoba o szerszej wiedzy chemicznej z pewnością bez najmniejszego trudu zrozumie prezentowane w poszczególnych rozdziałach analizy wpływu struktury cząsteczki na własności związku, czy jednak zagadnienia te będą równie przejrzyste dla kogoś, kto chemiczną edukację zakończył w początkach szkoły średniej? Dla nie zaznajomionych z chemią na początku książki umieszczony został króciutki „kurs czytania” wzorów strukturalnych, stanowiący zarazem kompendium informacji o składzie i strukturze związków organicznych. Zaznaczyć również należy, że zrozumienie tych zagadnień nie jest niezbędne do czerpania przyjemności z lektury.

Autorzy na samym wstępie zastrzegają się, że książka ta nie jest historią chemii. Z pewnością jednak jest historią ważniejszych odkryć, stojących u podstaw narodzin różnych gałęzi przemysłu chemicznego, takich jak przemysł farmaceutyczny, produkcja barwników, środków wybuchowych, tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych.
Opowieść ta nie ma nic wspólnego z nudnym traktatem naukowym, autorzy nadają jej dobre tempo, budzą emocje, wciągają, zaciekawiają, i czytelnik czuje się jak detektyw tropiący zawiłe drogi, którym wędrują przez naszą historie małe cząsteczki.